نکاتی در مورد تنبک

تنبک یکی از مهم ترین اجزای موسیقی سنتی ایرانی می باشد. تنبک در کنار دیگر ساز های کوبه ای ایرانی به دو صورت تکنوازی و همنوازی نواخته می شود که در حال حاضر تمرکز استادان این ساز بیشتر بر روی تکنوازی و تکنیک نوازی تنبک معطوف گردیده است. آموزش تنبک در موسیقی ایرانی پایه و اساس ریتم شناسی است و نقش خیلی مهمی در آن دارد. در حقیقت تنبک نقش اصلی را در ریتم و ضرب قطعات موسیقی سنتی ایفا می نماید.

تقریبا کلیه نوازنده های ساز های ایرانی نیاز به دوره ی ریتم شناسی و ضرب بوسیله ساز تنبک را دارند که به درک آن ها از ریتم کمک نماید و موجب سریع تر شدن مراحل آموزش موسیقی شود. این ساز به دو صورت تنبک و دمبک تلفظ می شود که شکل امروزی تر آن تنبک است. این کلمه متشکل از دو قسمت تن (تم) و بک است که این دو از حرکات اصلی نوازندگی این ساز می باشد و در ادامه به توضیح بیشتر این حرکات خواهیم پرداخت.

اجزای تنبک

تنه ی اصلی تنبک از سه جنس چوب، سفال و فلز تهیه می شود. که مرسوم ترین آن تنبک چوبی است. همچنین جهت تهیه ی پوست تنبک، از پوست گوساله، شتر و بز به کاتر می رود. پوست شتر از بین این سه بم ترین صدا را دارد و پوست بز زیرترین صدا را دارا است. پیشنهاد بیشتر اساتید تنبک به تهیه تنبک با پوست گوساله می باشد که بهترین صدا را از این میان دارا می باشد.
ساز تنبک مانند تصویر که مشاهده می نمایید از 5 قسمت پوست، دهانه بزرگ، تنه ی اصلی، نفیر و دهانه کوچک تشکیل گردیده است. که در همه ی تنبک ها یکسان می باشد. برای نوازندگی تنبک، علامت ها بر سه قسمت اولیه یعنی پوست، دهانه بزرگ و تنه ی اصلی اجرا می گردند که تمرکز در دوره ی مقدماتی بر روی پوست می باشد.

نت خوانی تنبک

نت خوانی تنبک از 4 قسمت زیر تشکیل می گردد:

•  علامت ها
• کشش ها
• سکوت ها
•  اصطلاحات و تئوری موسیقی مشترک

علامت ها

تنبک چیزی حدود 250 علامت گوناگون دارد که هر یک آوا و نحوه ی نواختن منحصر به فردی دارد که در این مقاله به توضیح پنج حرکت اصلی آن میپردازیم.
5: اشاره راست نام دارد در این حالت پنج انگشت دست راست با حرکت مچ در ناحیه ی میانه ضربه وارد می نماید.
4: اشاره ی چپ نام دارد و در این حالت چهار انگشت دسته چپ با حرکت مچ و از بالا در ناحیه ی میانه ضربه وارد می کند.
˅2: نام این حرکت پلنگ دو است. در این حالت با دست چپ ضربه ای همانند بشکن در ناحیه ی کناره وارد می کنیم که شماره بالای حرکت تعیین کننده ی انگشت وارد کننده ی ضربه می باشد.
˄: این حرکت هشت یا بک نام دارد در این حالت با بند اول انگشت دوم دست راست ضربه ای در کناره تنبک با حرکت مچ وارد می کنیم.
Ɋ: این حرکت تم نام دارد در این حالت دست راست حالت قوسی پیدا نموده (قاشق مانند) و با حرکت مچ در ناحیه ی مرکز ضربه وارد می نماید.
علامت های این حرکات به سبک نوین نگارش شده و در حالت سنتی تنها شکل علامت ها دچار تغییر می گردند.

کشش ها

جهت درک مفهوم کشش ها نت 4/4 را مثال میزنیم
یک سبد را در نظر بگیرید که چهار جای خالی برای گذاشتن یک میوه در آن جای خالی دارد (مخرج کسر) نت گرد نت پایه و اصلی برای جا گرفتن داخل این سبد می باشد و همه ی این جاهای خالی را پر می کند. حال به جای یک نت گرد درون این سبد می توان از دو نت سفید استفاده نمود. این روال تا انتها به همین شکل می باشد به این معنی که مثلا به جای یک نت سفید می توان از دو نت سیاه و یا چهار نت چنگ استفاده نمود.

سکوت ها

در ساز های کوبه ای سکوت ها از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد و با دیدن علامت سکوت مربوطه به اندازه ی علامت آن سکوت می نماییم. این علامت ها همانند علامت های کشش است با این تفاوت که نباید حرکتی انجام دهید، این کار در نگاه اول آسان به نظر میرسد اما در قطعات گوناگون این کار سختی خود را نشان می دهد.

اصطلاحات و تئوری موسیقی مشترک

تئوری موسیقی زبان مشترک میان کلیه ی ساز ها می باشد و تنبک نیز از این قاعده مستثنی نیست. سبک های نت خوانی تنبک شامل دو سبک تک خط و سه خط است که در ادامه به توضیح آنها می پردازیم. منظور از خط در سبک های بالا خط حامل است. خط حامل، خطی می باشد که نت ها بر روی آن سوار می شوند.

سبک سه خط

در سبک سه خط خطوط، هر خط مربوط به هر یک از قسمت های پوست است. خط اول مربوط به اجرای نت در بخش مرکزی است (برای مثال حرکت تم) ، خط دوم مربوط به اجرای نت در بخش میانه تنبک است (برای مثال حرکت اشاره دست راست) و خط سوم مربوط به اجرای نت در قسمت کناره می باشد (مانند حرکت بک). برای درک بهتر این مفهوم عکس زیر را ببینید.

سبک تک خط در تنبک

این سبک از نت خوانی مخصوص تنبک طراحی گردیده است و تنها علامت ها و ریتم را با آن نشان می دهند. در سبک تک خط با علامت های مربوطه محل اجرای نت و نوع حرکت دست را مشخص می نماییم که در بخش علامت ها به توضیح آن پرداختیم.
میزان: خطوط حامل همیشه به واسطه ی خطوط عمودی قطع می شوند. فاصله ی یک خط عمودی تا خط عمودی دیگر بر روی خط حامل یک میزان نامیده می شود.
ضرب: به اجزای تشکیل دهنده هر میزان، ضرب گفته می شود. در حقیقت ضرب ها از شکستن اجزای یک میزان به وجود می آید.

ریتم شناسی تنبک

انواع ریتم را می توان به سه دسته زیر تقسیم بندی نمود:

• ریتم های ساده
• ریتم های ترکیبی
• ریتم های لنگ

ریتم ساده

این ریتم ها خود به سه دسته ی دو ضربی،سه ضربی و چهار ضربی تقسیم میشوند.
دو ضربی: ریتم های 2/1، 2/3، 2/4 و 2/8 در این دسته هستند. از مشخصه های بارز این ریتم ها برای تشخیص، ضرب اول قوی و ضرب دوم ضعیف می باشد.
سه ضربی: ریتم های 3/1، 3/2، 3/4 و 3/8 در این دسته هستند. در این ریتم ها ضرب اول قوی و ضربهای دوم و سوم ضعیف هستند.
چهار ضربی: 4/1، 4/2، 4/3 و 4/8 در این دسته هستند. در این ریتم ها ضرب اول خیلی قوی،ضرب سوم قوی و ضرب دوم و چهارم ضعیف می باشد.

ریتم های ترکیبی

برای ساخت نت های ترکیبی کافی است هر کدام از نت های ساده را در عدد 2/3 ضرب نماییم. از معروف ترین ریتم های ترکیبی، ریتم 8/6 است که از ترکیب نت 4/2 به دست می آید.
عدد هر ریتم متشکل از دو بخش است،صورت کسر و مخرج آن. هر یک از این قسمت ها بیانگر نکاتی می باشد که در نوازندگی باید به آنها توجه کنیم.
صورت کسر بیانگر تعداد ضرب ها ریتم های ترکیبی و ساده می باشد.
مخرج کسر نماینگر کشش ها و سکوت ها است.

ریتم های لنگ

این ریتم ها از ترکیب چند ریتم ساده به دست می آید و از اصول خاصی پیروی نمی نماید. به عنوان مثال ریتم 8/9 لنگ که اجزای آن نت های چنگ می باشند و از ترکیب چند نت ساده و ترکیبی در میزان استفاده می نماید.

رسیتال گروه کوبه ای

معرفی کتاب بلز من توسط نیلوفر شاهبازی