تاریخچه موسیقی در ایران
نقوش و حجاری ها و نگـارگـری های به جای مانده از تاریخچه موسیقی در ایران از زمان باستان تا زمان اسلام نشان دهـنده عـلاقه و ذوق ايرانيان به هـنر موسيقی است. در دوران بعد از اسلام موسيقی به علت مخالف ها، شکوفايي دوران قبل خود را از دست داد. اما به هـر حال به حيات خود ادامه داد. اين استمرار را می توان در زمان صفويه در بنای کاخ چهـلستون و اتاق موسيقی کاخ عالي قاپو مشاهـده نمود.
موسيقی ملی ايران مجـموعه ای می باشد از نواهـا و آهـنگ هايی که در طول قـرن هـا، در اين سرزمين به وجود آمده است. و همراه با دیگر مظاهـر زندگی مردم ايران تحول و تکامل يافتـه است. و بازتابی از خصوصيات اخلاقي، وقايع سياسي، اجـتماعـی و جـغـرافـيايی ملتی است. که تاريخـش به زمان هاي بسيار دور مي رسد. ظرافت و حالت تعـمق ويـژه موسيقي ايرانی انسان را به تـفـکر و تعـقل و رسيدن به جـهـانی غـير مادی هدایت می نماید.
موسيقی ملی ايران
موسيقی ملی ايران که تاریخچه ای خیلی کـهـن دارد، دارای شاخه های گوناگونی به شرح زير است:
قـبل از اسلام
- موسيقی های اقوام کهـن ايران دارای بـخـتـيـاری، کردی، لری و…
بعـد از اسلام
- موسيقی مقامی ( حماسی، تعـزيه، عـزا )
- رديفـی ( دستگـاه های موسيقی سنـتي )
در حال حاضر اين تـقـسيم بـندی به شرح زير است:
1 – قـبل از اسلام
2 – بعـد از اسلام
3 – موسيقی های محـلي ايران و نغـمه های سنـتی ( ملودی های ۲ گـروه قـبل ) و تـنـظيم و تهـيه کلاسيک آن هـا.
مطابق با روش طبقه بـندی جـديد در آواز و مقامات، که از حدود ۱۰۰ سال قبل برقـرار شده است. آواز و موسيقی سنـتی ايران را در ۱۲ مجـموعه قرار داده اند.
از ۱۲ مجـموعـه تـقـسيم بـندی شده، ۷ مجموعـه که وسعـت و استـقـلال زیادتری داشتـه اند، دستگـاه ناميده شده است و ۵ مجموعـه ديگـر را که مستـقل نـبوده اند. و از دستگـاهـ های مزبور منشعـب شده اند، آواز ناميده اند.
بنابراين موسيقی سـنتی امروز ايران، که باقي مانده مقامات دوازده گـانه قـديم است، پیش از آن مفـصل تر بوده و امروز جـزئي از آن در دستـرس می باشد.
بر ۷ دستگـاه اصلی و پـنج آواز، تعـدادی گوشه استواری و الگـوی نوازندگـان و خوانـندگـان امروزی می باشد.
اسامی دستگـاه ها در تاریخچه موسيقی سنـتی در ايران
نام ۷ دستـگـاه اصلی عـبارت است از شور، ماهـور، هـمايون، سه گـاه، چـهـارگـاه، نوا و راست پـنجـگـاه؛ نام پـنج آواز بدين شرح است: اصفـهـان، ابوعـطا، بـيات ترک، افـشاري و دشتـي.
اجـزای دستـگـاه و آواز
برای اجرای يک دستگـاه با يک آواز تـرتـيـبی را بايیستی رعـايت نمود. درآمد، آواز، تصنـيف و رنگ، از زمان مرحوم درويش خان و به ابـتکـاری وی پـيش درآمد و ۴ مضراب نيـز به اين سلسله مراتـب اضافه شده اند.
ترانه های فـولکـوريک ايران
زنده ياد خالـقی، در اين مورد چـنـين نوشته: يکی از منابع ذيـقـيمت موسيقي هـر کشور آهـنگ هـا و نغـمات و ترانه هايي است که در نقاط گوناگون آن مملکـت، خاصه در دهـات، قصبات دور از شهـر به وسيله مردم بومی و روستايی خوانده می شود. و به اين دلیل که نوع موسيقی کـمتـر تحـت تاثـير افـکار مردم شهـر نـشـين واقع شده، طبـيعي تر و به موسيقي حقيقي و اصيل آن کشور نزديکـ تر می باشد جمع آوری آن هـا عـلاوه بر اينکـه موجب حـفـظ و نگـه داری آن هـا است، کمکی هـم به تحـقـيق درمورد مخـتصات آن مـمـلکـت می کـند، و چـگـونگي و کـيفـيت آن را معـلوم مي نمايد.
زیرا در ايران اقوام مخـتـلفی ساکـنند که از لحاظ فرهـنگ و قـومی تـفاوت های بـسياری با يکـديگـر دارند، در نتیجه موسيقی فولکوريک ايران دارای خصوصيات بسيار متـنوعي از نظر طرز بـيان و لحـن موسيقی می باشد. برای مثال موسيقی آذربايجـانی، گـيلانی، خراسانی، بـخـتـياری، کردی، شـيرازی و بلوچی نـه تـنـها ملودی هـا، که در گـويش نـيز با همـديگـر بـسيار متـفا هستـند،
از لحاظ فرم موسيقي می توان از ۲ نوع موسيقي بومي در ايران نام برد:
1 – تـرانه های بومی آوازی که بصورت انـفرادی يا دسته جمعـي خوانده مي شود.
2 – رقص های محلی سازی که با سازهـای محلی به اجرا در می آيد.
ترانه های محلی ايرانی از لحاظ ملودی بـسيار غـنی و پـر مايه است. که از اين نـظر يـکی از غـنی ترين، زيـبا ترين و متـنوع ترين تـرانه های فـولکوريک دنـيا می باشـند. اين ترانه ها که نشانه روش فکر و فرهـنگ کـشور می باشـند، سينه به سينه نقـل شده و از نسلي به نسل ديگر مي رسد. و اين تـرانه ها از وضع اجـتماع، طرز فکر، نوع زندگي و طبـيعـت که در سرزميـن ايران وجود دارد، يکي از غـني ترين منابع فـرهـنگي ايران محسوب می شود. اين تـرانه ها نشانگر ملت و گـذشته ايران می باشد. و مي توانـند عالی ترین الهام بخـش موسيقيدانان در پـديد آمدن آثار موسيقي عـلمي قرار بگـيرند.
نمونه هايی از تاریخچه موسیقی فولکوریک در ایران
- موسيقی بـخـتـياری، لرستان و فارس
- موسيقـی گـيلان و تالش
- موسيقی کردستان
- موسيقـی سواحل جنوب ايران
- موسيـقی سيستان و بلوچستان
- موسيقی خراسان
- مـوسيقی ترکمن
- موسـيقی آذربايجان
نمونه هايی از موسيقی فولکوريک
موسيقی سازی
موسيقی ايرانی از زمان های بسيار قديم اغلب با ساز و آواز توام بوده است. و در کـتب تاريخی نيز هـرگـاه به موسيقی اشاره شده است. اغلب نام الحان و ترانه ها بر جای مانده است. اما موسيقي سازی نيز دارای اهـميت بالایی بوده است.
در حدود ۱۰۰ سال پیش موسيقی سازی به تـدريج راهـي مشخص در پـيش گـرفـت، و در اين رشته نوازندگـان و آهـنگـسازانی به وجود آمده است. و نوآوری هايی در اين زمينه انجام دادند. در حالت کلي موسيقي سازی ايرانی دارای ۲ قسمت اصلی است:
الف – تکـنوازی که بر پايه موسيقی سنـتی و بداهـه نوازی قـرار دارد.
ب – هـمنوازی که بر پـايه کارهـای جمعـی اعـم از گـروه هـای کوچک يا بـزرگ يک صدايی و يا چـند صدايی استوار می باشد.
تکـنوازی
تکـنوازی در موسيقی مشرق زمين از اعـتبار و اهـميت فراواني برخوردار می باشد. به تعـبـيری می توان آن را مربوط به فـلسفه و عـرفان شرق و ايجاد ارتـباط معـنوی با عالم بالا دانست. به این دلیل که نوازنده شرق با ساز و موسيقی خود به نوعی عبادت بویژه در کـنج خلوت و تـنهـايی خود می پـردازد.
هـمنوازی در تاریخچه موسیقی در ایران
از دوره ناصرالدين شاه قاجار کار گـروه نوازی چـه در زمينه موسيقی و سازهای سنتی و چه با رعايت اصول و قواعـد موسيقي ارکستر غربی که به وسيله مسيو لومر ( معـلم موسيقی فرانسوی که به منظور تـدريس در دارالفـنون آن زمان و رشتـه موسيقی نظام به ايران دعـوت شده بود) در قالب موسيقی نظام و سازهای غـربی به ايران آورده شد، بـيشتر رواج پیدا کرد. بعـدهـا کم کم کار گـروهی رونق بـالاتری گـرفت، و با اضافه شدن سازهاي غـربي به جـمع سازهای ايرانی و اجرای قطعـات ايرانی بر روی آن هـا با فـرم تازه رواج یافت.